Факултети биология соли 1948 таъсис ёфтааст, ки аз ҳамнсол Донишгоҳ арзи вуҷуд намудааст ва соли 2023 баробар ба Донишгоҳ 75-сола мешавад. Дар соли аввали таъсисёбии факултет се кафадра ботаника, зоология ва физиологияи одам ва ҳайвонот ба фаъолият шуруъ намуданд. Ҳамон сол донишҷӯён дар факултети номбурда якбора дар ду курс (курсҳои 1 ва 2-юм) қабул карда шуда буданд. Бинобар ин, аввалин дастпарварони факултети биология Донишгоҳро соли 1952 хатм намудаанд, ки дар байни онҳо чунин шахсиятҳои барҷастаро, ба монанди доктори илмҳои биология, профессор Л.И.Исмоилова (дорандаи дипломи №1-и Донишгоҳ) ва А.М.Глазуноваро метавон ном бурд.
Соли 1954 дар факултет боз як кафедраи нав физиологияи растаниҳо ва шӯъбаи геология таъсис меёбад, аз ин рӯ, онро минбаъд факултети табиатшиносӣ номгузорӣ мекунанд. Аз соли 1964 то ба имрӯз факултети биология мустақилона бо номи аввалаи худ фаъолият намуда истодааст.
Сарварии факултетро дар давраҳои гуногун шахсиятҳои шинохта ва олимони варзида ба ӯҳда доштанд, ки дар рушди он саҳми босазо гузоштаанд: д. и. б., профессор Д.И.Иваненко (1948-1954), н. и. б., дотсент Ф.Г.Тверитнев (1954-1958), А.Ш.Шукуров (1958-1962), Ҷ.А.Бузруков (1962-1964), д.и.б., профессор И.К.Лопатин (солҳои 1964-1970), н. и. б., дотсент К.Н.Ниматҷонова (1970-1977), д.и.б, профессор Ҳ.М.Сафаров (1977-1994), д. и. б., профессор Б.Ғ.Ғафуров (1994-2002), д. и. б. Т.Ҷ.Ғиёсов (2002-2008), д. и. б. Мирзораҳимов А. К. (2008-2015), Каримзода А.И. (2015-2023). Аз моҳи майи соли 2023 инҷониб роҳбарии факултетро номзади илмҳои биология, дотсент Кароматуллои Қурбоналӣ ба уҳда доранд.
Ҳайати профессорону омӯзгорон ва кормандони факултет дар тайёр намудани мутахассисон баландихтисоси соҳаҳои гуногуни илми биология нақши калон гузоштаанд. Бояд қайд кард, ки дар ташаккулёбӣ ва тайёр намудани мутахассисони баландихтисос саҳми устодон А.Ш. Шукуров, И.К. Лопатин, Ҳ.М. Сафаров, Б.Ғ.Ғафуров, М.И. Исмоилов, М.М. Яқубова, М.А. Бобоҷонова, О.А. Старков, В.И. Чикатунов, Т.Р.Рузиев, А.Ҳ. Қодиров, М.Д. Дарвозиев, М.Б. Устоев, Ҳ.Ю. Юлдошев, Ғиёсов Т.Ҷ., А.К. Мирзораҳимов ва чанде дигарон ниҳоят бузург аст. Онҳо дар алоқаманд гардонидани робитаҳои илмию таълимии кафедраҳои факултет бо марказҳои калонтарини илмии шаҳрҳои Маскав, Санкт-Петербург, Новосибирск, Уфа, Варонеж, Қазон, Самарқанд, Бухоро ва болоравии сатҳи корҳои илмии устодон хизматҳои шоиста намудаанд.
Пешрафти илми биология ва шароити хуби корӣ заминаи навреро барои таҳсисӣ кафедраҳоро дар факултет соли 1974 кафедраи биохимия ва соли 1989 кафедраи экологияро муҳайё сохт. Таълим дар факултет бо ду забон тоҷикӣ ва русӣ ба роҳ монда шуда буд. Баъд аз пош хурданӣ давлати Шуравӣ норасоии кадрҳо дар Ҷумҳурии мо ҳам пайдо шуд ва зарурати ташкили ихтисосҳои ба самт наздик ба миён омад. Боиси ифтихори устодон ва кормандони факултет аст, ки соли 2010 аз тарафи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муазами миллат, Призиденти Ҷумҳурӣ муҳтарам Эмомали Раҳмон дар шаҳраки донишҷуён бинои нави панҷ ошёна барои факултет сохта баистифода дода шуд. Кушодашавии бинои аз ҷониби Призиденти Ҷумҳурӣ суръат гирифт.
Вобаста ба ин дар факултет соли 2010 ихтисоси нав дорусозӣ, ки дар соли аввалӣ қабул шумораи онҳо 65 нафарро ташкил медод ба фаъолият шуруъ кард. Баъд аз як соли фаъолияти ин ихтисос боз ихтисоси нав ташхиси тиббӣ илова гардид, ки айни замон онҳо ҳамчун факултетҳои алоҳида дорусозӣ ва тиббӣ табобати фаъолият менамоянд. Дар соли 2012 дар базаи кафедраи физиологияи растаниҳо ихтисосӣ нав 31010103-биотехнология таъсис дода шуд. Бояд ёдовар шуд, ки дар солҳои 2012-2013 шумораи донишҷуён дар шуъбаи рӯзона ва ғоибон ба 5500- 6000 мерасид, ки ба онҳо 68 нафар устодон дарс мегуфтанд. Фаъолияти хуби донишгоҳро Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муазами миллат, Призиденти Ҷумҳурӣ муҳтарам Эмомали Раҳмон баназар гирифта, дар соли таҳсили 2018-2019 бо дастуру супоришаши бевоситаи Призиденти Ҷумҳурӣ муҳтарам Эмомали Раҳмон бори аввал дар назди кафедраи ботаника аз руи ихтисоси дендрология донишҷу қабул гардид. Ҳоло дар факултет аз руи панҷ ихтисос (биология, экология, биотехнология, дендрология ва биохимияи тиббӣ) мутахасисҳо омода гашта, ҳафт кафедраҳо ботаника, зоология, физиологияи растаниҳо, биотехналогия, экология, физиологияи одам ва ҳайвонот ба номи академик Сафаров Ҳ.М. ва биохимия, ки дар ноҳо 66 нафар устодон, аз ҷумла: 17 нафар докторҳои илм, профессорон ва 34 нафар номзадҳои илм, дотсентон ба таълиму тарбияи донишҷӯён ва гузаронидани корҳои илмӣ-тадқиқотӣ машғул мебошанд.
Аз соли аввали таъсисёбии факултет то соли 1994 донишҷӯён дар назди 5 кафедраҳои он (ботаника, зоология, физиологияи одам ва ҳайвонот, физиологияи растаниҳо, биохимия) дар шуъбаҳои рӯзона ва ғоибона танҳо аз рӯи як ихтисос-011600-биология бо ду забон тоҷикӣ ва русӣ таҳсил намуда, Донишгоҳро хатм мекарданд. Аз соли 1994 то 2008 дар баробари ихтисосӣ биология дар заминаи кафедраи экологияи шӯъбаи ғоибонаи ихтисоси 013100-экология низ фаъолият карда буд, ки баъдан аз сабаби набудани хоҳишмандон дар ихтисосӣ экология то соли 2015 донишҷу ба шуъбаи ғоибона қабулро маън гардида буд. Бо дасгирии роҳбарияти ҳамонвақтаи донишгоҳ яъне аз соли 2016 боз қабули довталабон ба шуъбаи ғоибона дар ин ихтисос бароҳ монда шуд. Дар соли 2023 дар факултет гурӯҳи англисӣ таъсис дода шуд.
Боиси ифтихормандист, ки дар тӯли зиёда аз 75 сол факултети биология барои соҳаҳои гуногуни Ҷумҳурӣ мутахассис тайёр намудааст. Дастпарварони факултет қариб дар тамоми соҳаҳои хоҷагии халқ, идоракунӣ, роҳбарият (чӣ дар ҳудуди кишвар ва чӣ хориҷ аз он) фаъолият мекунанд, ки мо бо ҳар яки онҳо ифтихор мекунем. Мисоли гуфтаҳои боло дастпарварони факултет, ба монанди академики АИК ҶТ доктори илмҳои биология, профессор шодравон Ҳ.М.Сафаров (ректори ДДМТ, солҳои 1994-2002). Академики АИ ҶТ, доктори илмҳои биология, профессор шодравон П.Ҷ.Усмонов (мудири шӯъбаи генетикаи Пажӯҳишгоҳи физиологияи растаниҳо ва генетикаи АИ ҶТ, солҳои 1975-2006), академики АИ ҶТ, доктори илмҳои биология, профессор М.М. Яқубова (мудири кафедраи биохимия, аз соли 1974 -2010, ноиби президенти АИ ҶТ, аз солҳои 2010-2016, Директори маркази инноватсионии биология ва тибби АМИТ, аз солҳои 2016-2021), узви вобастаи АИ ҶТ, доктори илмҳои биология, профессор Қ.А.Алиев (мудири Лабораторияи биологияи молекулавӣ ва муҳандисии гении Пажӯҳишгоҳи ботаника, физиологияи растаниҳо ва генетикаи АИ ҶТ, узви вобастаи АИ ҶТ, доктори илмҳои биология, профессор шодравон Ҳ.Қ. Ғафуров, (директории Пажӯҳишгоҳи зоология ва паразитологияи АИ ҶТ, солҳои 1992-2005), доктори илмҳои философия, профессор Қ.Р. Расулов (ректори ДДОТ ба номи С. Айнӣ, солҳои 1994-2002), узви вобастаи АИБ МО, доктори илмҳои биология, профессор Б.Ғ. Ғафуров (декани факултети биология, солҳои 1994-2002) ва чанде дигарон шуда метавонанд, ки дар қатори поягузорони илми биология дар ҷумҳурӣ мавқеъ пайдо кардаанд.
Шӯрои олимони факултет ин сохтори асосии факултет баҳисоб меравад, ки дар он тамоми масъалаҳои коргузорӣ ҳалу фасли худро меёбанд. Шӯро тибқи нақшаи корӣ ба роҳ монда мешавад.
Баргузории ҷаласаи васеъи устодону кормандон дар якҷоягӣ ба аъзоёни Шӯрои факултет дар ҳисоботҳои нимсола ва солонаи декани факултет ба роҳ монда мешавад, ки оиди фаъолияти худ дар назди устодону кормандон ва аъзоёни Шӯро ҳисобот медиҳад. Бо ташаббус ва дастгирии ректори Донишгоҳ, академик Имомзода М. бо ҷалби маблағҳои беруна, аз ҷумла, сафорати давлати Чин дар факултет толори Шуро сохта шуд, айни замон тамоми чорабиниҳои илмӣ ва баргузории ҷаласаҳои Шурои олимони факултет ва шуроҳои дисертатсионӣ гузаронида мешаванд. Бояд ёдовар шуд, ки дар кушодашавии толор ректори Донишгоҳ ва сафири Ҷумҳурии Чин дар Тоҷикистон ширкат доштанд. Феълан дар факултет имконоти тайёр намудани мутахассисон аз рӯйи се ихтисос 31010102-биология, 31010103-биотехнология ва 33010101-экология муҳайё аст. Дар назди кафедраҳои факултет аз рӯйи тахассусҳои ботаника ва дендрология, зоология, физиологияи одам ва ҳайвонот, физиологияи растаниҳо ва биотехнология, биохимия ва генетика мутахассисони баландихтисос тайёр карда мешаванд, ки онҳо дар соҳаҳои гуногуни хоҷагии халқи кишвар адои вазифа мекунанд. Рафти тайёр намудани мутахассисон дар назди кафедраҳои амалкунанда, Институти илмии тадқиқотии Донишгоҳ, Пажӯҳишгоҳи ботаника, физиологияи растаниҳо ва генетика, Пажӯҳишгоҳи биологии Помир, Пажӯҳишгоҳи хокшиносии назди Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пажӯҳишгоҳи чорводорӣ ва заминшиносии назди Академияи илмҳои кишоварзии Тоҷикистон, лагерҳо барои гузаронидани таҷрибаомӯзиҳои таълимии тобистона аз фанҳои ботаника ва зоология «Такоб» (воқеъ дар ноҳияи Варзоб) ва «Ҷавонӣ» (воқеъ дар мавзеъи Ромит) ба роҳ монда шудааст.
Баргузории таҷрибаомӯзиҳои гуногуни факултет яке аз самтҳои муҳимтарини фаъолияти онро ташкил медиҳад ва он дар навбати худ барои беҳтар гардидани сифати корҳои таълиму тарбиявӣ таъсири мусбӣ мерасонад. Чунки донишҷӯёни факултет пас аз ба охир расидани таҳсил дар солҳои 1 ва 2-юм ҷиҳати гузаронидани таҷрибаомӯзии таълимии тобистона аз фанҳои ботаника ва зоология ба лагери Донишгоҳ (воқеъ дар дараи Такоби ноҳияи Варзоб) сафар мекунанд. Ҳангоми амалӣ гардонидани чунин шаклҳои ҷараёни таълим, беихтиёр масъулияти ташкилотҳои ҷамъиятӣ дар факултет зиёд мегардад ва онҳо дар аксар мавридҳо фаъолияти хуб зоҳир намуда, ин гуна ҷамъомадҳои саҳроиро хело хуб мегузаронанд.
Дар ҷараёни таълим самти дигаре, ки донишҷуёнро ба корҳои ҷмъиятӣ ва иштирок дар чорабиниҳо муттаҳид мегардонад, ин самти тарбия мебошад, ки дар давраҳои гуногун устодон – дотсентон: М.С. Нарзуллоев (1995-2001), К.С.Исоев (2001-2008), муаллимони калон М.Л.Азимов (2008-2010), А.И.Каримов (аз январи 2010 то сентяри ҳамин сол) К.Н.Ниматова (аз октяри 2010-2015), О.М.Давлатов (аз соли 2015 то 2017) С.Ф. Қараев (аз соли 2017 то соли 2018), Кароматуллои Ќ. (2018 то соли 2022), Доруев Ф. ( аз моҳи феврали соли 2022 то ба ҳол) ҷонишини декан оид ба тарбия фаъолият кардаанд. Аз ҳисоби донишҷӯён дастаҳои гуногуни варзишию ҳунарӣ созмон дода шудаанд, ки онҳо ҳангоми ҷашн гирифтани санадҳои дар ҳаёти ҷумҳурӣ ва барои Донишгоҳ муҳим бо барномаҳои рангини хеш баромад намуда, табъи иштирокчиёнро баланд мебардоранд. Донишҷуёни варзишгар бошанд бо бапромади худ дар байни факултетҳо номи факултет ва дар мусобиқаҳои берун аз донишгоҳи бошад шарафи донишгоҳро ҳимоя менамоянд.
Имрӯзҳо низ донишҷӯёни факултет таҳти сарпарастии устодон дар ташкилотҳои ҷамъиятии факултет фаъолона ширкат меварзанд. Фаъолияти ҷамъиятии устодону кормандони факултет ва раёсати Донишгоҳ ҳамасола таҳлилу ҷамъбаст шуда, фаъолон бо мукофотҳои гуногуни хотиравӣ ва молиявӣ сарфароз гардонида мешаванд.
Шӯрои олимони факултет, ки ҳайати он ҳар ду сол аз ҷониби ректори Донишгоҳ тасдиқ карда мешавад, дар ҳаллу фасли масъалаҳои муҳимтарини ҳаёти факултет нақши ҳалкунанда дорад. Ҳисоботи солонаи садорати факултет, мудирони кафедраҳо, раисони КАД, созмонҳои ҷамъиятӣ, муҳокима ва тасдиқи ҳамаи нақшаҳои фаъолияти сохторҳои марбутаи факултет, аз ҷумла докторантҳо, аспирантон, коромӯзон ва боз чандин масъалаҳои дигар тибқи фаъолияти ин шӯро амалӣ карда мешаванд. Барои пешбурди фаъолияти таълими дар факултет осорхонаи зологии баноми Саттор Исоқов дар факултет ба фаъолият дода шуд, ки дар кӯшодашавии он муовини ректор оид ба илм профессор Сафармамадов С. Ва аз академиямияи илмҳои Ҷумҳурӣ академик Якубова М.М., Саидов А.С., Мирзорахимов А.К. иштирок намуданд.
Ҳамзамон бори аввал дар факултет соли 2017 дар назди кафедраи физиологияи одам ва ҳайвонот озмоишгоҳ ба номи академик Сафаров Ҳ.М., ки фаъолияти худро дар ин кафедра аз лобарант, ассисент, муаллими калон, дотсент, профессор, муовини декан, мудири кафедраи, декани факултет, муовини ректор оид ба таълим, Ректори донишгоҳ шуда фаъолият кардааст, кушода шуд, ки минбаъд устодон метавонанд дарсҳои худро дар он баргузор намоянд. Зеро тамоми шароитҳо дар он фароҳам мебошад. Дар кушодашавии озмоишгоҳ ректори донишгоҳ академик Имомзода М.С., ва дигарон иштирок доштанд.
Аз солҳои аввали ташкилёбии факултет яке аз самтҳои муҳими фаъолияти он – гузаронидани таҳқиқотҳои илмӣ ба шумор меравад. Устодони факултет дар баробари иҷро намудани корҳои таълиму тарбиявӣ, ҳамчунин ба корҳои илмӣ-таҳқиқотӣ низ хеле ҷиддӣ машғуланд.
Тайёр намудани мутахассисони баландихтисоси илмию омӯзгорӣ мавриди диққати роҳбарияти Донишгоҳ ва факултет қарор дошта, он дар шакли таҳсил дар магистратура, аспирантура ва докторантура амалӣ мегардад. Дар давраҳои гуногуни фаъолияти факултет теъдоди зиёди дастпарварони он дар докторантура, аспирантура ва магистратура таълим гирифтаанд, ки дар байни онҳо намояндагони мамлакатҳои хориҷи дуру наздик (Нигерия, Ҷумҳурии Исломии Афғонистон, Ҷумҳурии Исломии Эрон) низ буданд. Аксарияти онҳо рисолаҳо дифоъ намуда, ба дарёфти дараҷаҳои илмии доктор ва номзади илм сазовор гаштаанд. Шитироки устодон дар конфренсияҳои байналмилалӣ дар шаҳрҳои гуногун. Яке аз самтҳои асосӣ дар факултет дар баробари таълим ин самти илм мебошад, ки устодони зиёд дар ин самт коҳои зиёдеро вобаста ба самтҳои худ ба сомон расонидаанд. Аз ҷумла баргузории конфренсияҳои сатҳигуногун ва иштирок дар конфренсияҳои байналмила ва сиездҳои мебошад.
Феълан дар факултет бо иштироки устодон ва ҷалби бевоситаи докторантон, аспирантон, коромӯзон ва донишҷӯён таҳқиқотҳои хеле мураккаби илмӣ аз рӯи 3 самт ва 7 масоил ба роҳ монда шудааст.
Гузоштани таҷрибаҳо, навиштани лоиҳаҳои курсӣ ва рисолаҳои дипломӣ дар ташаккулёбии донишҷӯён чун мутахассисони соҳаи илм мавқеи калонро мебозанд. Аз ин рӯ, муддати зиёда аз 70 сол мешавад, ки дар назди кафедраҳои факултет маҳфилҳо таҳти унвонии «Ҷамъиятҳои илмии донишҷӯён» (ҶИД) фаъолият менамоянд. Ин маҳфилҳо сохтори муайяни хешро доро буда, таҳти сарпарастии яке аз устодони ҳар кадом кафедраҳои факултет созмон дода шудаанд. Раиси ҶИД аз байни донишҷӯёни пас аз тақсимот ба ин ё он кафедра рафта, интихоб карда мешавад. Зимни гузаронидани ҷамъомадҳои илмӣ тибқи нақшаи муайянкардашуда ва ё ҳангоми гузаронидани вохӯрӣ бо олимони варзидаи ҷумҳурӣ ва хориҷ аз он донишҷӯён бо пурсишу гузоришҳо ва маърӯзаҳо баромад намуда, савияи донишандӯзӣ, маҳорати нотиқӣ ва дигар хислатҳои корманди илмиро дар худ ташаккул медиҳанд.
ҶИД-и факултет дар худ маҳфилҳои донишҷӯёни ҳамаи шаш кафедраҳои онро муттаҳид менамояд. Сарварии маҳфили илмии донишҷӯёни факултетро ба сифати устод-сарвар дар солҳои охир, муаллими калон А.Холбеков ба ӯҳда дорад. Дар факултет Дастаи олимпии донишҷӯён, ки аз ҳисоби донишҷӯёни шӯъбаи рӯзона таъсис дода шудааст, фаъолият менамояд. Дар тайёр намудани онҳо ба кори олимпиада ва ташкилу гузаронидани даври якум (даври донишгоҳӣ)-и он саҳми устодони факултет ба монанди: докторон Устоев М.Б., Ҳ. Юлдошев., А.И. Каримов ва номзадон А.Ҳалимов, Р.Б. Сатторов, А.Қ.Сайфиддинов хеле калон мебошад. Таъсиси Шӯроҳои дисертатсиони дар ҷумҳурӣ баъд аз таъсис ёфтани Комиссияи олии аттестатсионии назди Призиденти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар факултет аз соли 2017 оғоз гардид, ки то ин вақт аз рӯи панҷ ихтисос фаъолият дорад.
Самти дигари фаъолияти факултет ин ҳамкорӣ бо донишгоҳҳои хориҷи кишвар, ки ҳамасола дар асоси шартномаҳои донишгоҳӣ ва факултет онҳо барои хондани лексия ва иштирок дар конфренсияю симпозиумҳо ба факултет ташриф меоранд. Дар ин росто факултет имконият пайдо намуд, ки аспирантҳо ва магистрон ба донишгоҳҳои онҳо барои таълим равон намоянд. Ин ҳамкориҳо буд, ки аспиранти кафедраи биохимия Пулодов Ф. дар шаҳри Москва ва Эгамов Ф Санкт-Петербург дар шаҳри таҳсил карда истодаанд.
Ҳоло дар факултет мушовирони академӣ дар шуъбаи рӯзона номзади илмҳои биология Пулодзода Ф., ассистент Эгамқулова Г. мушовирони академӣ дар шуъбаи ғоибона номзади илмҳои кишоварзӣ, Сайдалиев Н., ва ассистент Давлатов О., муовини декан ба илм номзади илмҳои биология, дотсент Ҳомидов Х. ва муовини декан ба тарбия Доруев Ф. кор ва фаъолият карда истодаанд.
